Największa pod względem powierzchni wieś w Polsce, posiadająca wybitne walory klimatyczne, krajobrazowe i turystyczne; stąd już w okresie międzywojennym stała się renomowaną miejscowością letniskową. Zawoja istniała już prawdopodobnie pod koniec XVI wieku jako część wsi Skawicy i nosiła nazwę Skawica Górna. Po raz pierwszy pojawiła się w dokumentach w roku 1646 jako świeżo osadzone Zawoje. Nazwa wsi jest pochodzenia wołoskiego; wywodzi się z dacko-rumuńskiego słowa zavoiu (podmokły las nad urwistym zakolem rzeki) i pierwotnie brzmiała Zawój. Legenda wywodzi nazwę wsi od słowa zabój, wiążąc ją ze zbójnikami, a także od zawojów czyli kobiecych haftowanych chustek, z których wieś słynęła, czy też od wijącej się, zawijającej, krętej drogi. W XIX wieku na terenie Zawoi Centrum znajdował się ośrodek produkcji żelaza, wspomagający hutę w Makowie. Składał się nań podwójny piec i młot wodny, tzw. kuźnica. Mniej więcej w tym samym czasie w Zawoi Wilcznej działała fabryka zapałek i tartak parowy. We wsi pracowały też liczne tartaczki wodne, folusze i młyny. W okresie międzywojennym Zawoja stała się miejscowością letniskową, o której rozwój starała się, utworzona w roku 1928, Komisja Klimatyczna. Wybudowano wiele pensjonatów, w tym zespół willi Polskiej Akademii Umiejętności. Powstało też muzeum regionalne, istniał zespół folklorystyczny, a także Oddział Babiogórski Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Dzisiejsza Zawoja podzielona jest na trzy parafie: w Zawoi Dolnej (Centrum), w Zawoi Górnej (Wilczna) i w Zawoi Zakamieniu. Zanim w roku 1819 powstała pierwsza parafia w Zawoi Centrum wieś należała najpierw do parafii w Mucharzu, a od 1646 roku do parafii w Makowie Podhalańskim. Pozostałe dwie parafie powstały niedawno: w roku 1981 w Zawoi Zakamieniu, w roku 1988 w Zawoi Górnej.

Najcenniejszym zabytkiem Zawoi jest kościół par. pw. Św. Klemensa pap., wzniesiony w latach 1757-1759, gruntownie przebudowany w roku 1888. Naprzeciw kościoła stał stylowy budynek drewnianej karczmy, z podcieniami od frontu, pochodzący z 1836 roku, który obecnie jest w trakcie przenosin na nowe miejsce (skrzyżowanie dróg na tzw. Widełkach), gdzie zostanie mu przywrócona pierwotna funkcja. Nieopodal kościoła znajduje się drewniany, piętrowy Dworzec Babiogórski, obiekt w którym na początku XX wieku działała stacja turystyczna Towarzystwa Tatrzańskiego. Na pobliskim cmentarzu spoczywa znany poeta Tatr – Franciszek Henryk Siła–Nowicki (1864-1935). Stoi tutaj kaplica pw. Św. Anny z k. XVIII wieku oraz szereg XIX–wiecznych zabytkowych nagrobków. W Zawoi Policznem znajduje się piękna murowana kaplica pw. Św. Jana Chrzciciela, nakryta gontowym dachem z cebulastą banią, tzw. zbójnicka. Prawdopodobnie pochodzi z XVIII wieku. W Zawoi Mosornem istnieje z kolei drewniana kaplica pw. Matki Bożej Anielskiej, wybudowana przez tutejszego gospodarza w latach 1905-1908. Na terenie Zawoi zachowało się wiele starych kapliczek i figur przydrożnych z XVIII i XIX wieku. W oddalonych od centrum przysiółkach można jeszcze oglądać nieliczne przykłady tradycyjnego budownictwa. W Zawoi Czatoży zachował się zespół trzech szeregowo ustawionych kamiennych piwniczek, nakrytych drewnianymi szopami, a także drewniana dzwonnica loretańska.